Szanujmy Andrzeja Wajdę

Na festiwalu w Gdyni obejrzeliśmy najnowszy film Andrzeja Wajdy „Powidoki”. Nie jest to bynajmniej ostatnie dzieło 90-letniego mistrza. Jak powiedział bowiem producent Michał Kwieciński, Wajda dopiero się rozkręca.

Wprawdzie Wajda obchodził urodziny pół roku temu, lecz organizatorzy festiwalu z okazji krajowej premiery filmu przygotowali coś w rodzaju finisażu. Na widowni Teatru Muzycznego nie było ani jednego wolnego miejsca, a jak Wajda powiedział na wstępie, nie ma dla reżysera większej nagrody niż widok zapełnionej sali. Mistrz powitany długotrwałymi oklaskami zasiadł na okazałym fotelu (prawie tronie), na scenę weszli zaś jego aktorzy, którzy wygłaszali autorskie laudacje w różnej tonacji. Od bardzo serio (Maja Komorowska i Andrzej Seweryn) do niemalże żartobliwych (Robert Więckiewicz i Bogusław Linda). Powtarzały się zdania o szkole polskości, o czytaniu historii i mądrym patriotyzmie. I oczywiście o niezwykłej intuicji w doborze aktorów, co było samochwalstwem, ale podanym z odpowiednią dawką ironii. Wspomniany już producent Michał Kwieciński zakończył wystąpienie prośbą: Szanujmy Andrzeja Wajdę!

Zapewne miał to być głos polemiczny wobec prób dyskredytowania artysty przez „młodych bezkompromisowych”, którzy nie mogą mu wybaczyć, że tworzył swe filmy w czasach PRL. Sam Wajda nieraz odpowiadał na podobne zarzuty, nawet niepytany – tłumacząc, iż po prostu innej Polski nie było. Ale najlepszą odpowiedzią na tego rodzaju zarzuty są filmy, bez których trudno wyobrazić sobie polską kinematografię i nasze myślenie o polskim losie. To „Popiół i diament”, „Kanał”, „Lotna”, „Popioły”, „Wesele” umeblowały nam narodową wyobraźnię. I jednocześnie potrafiły opowiedzieć o nas Europie.

„Powidoki” to czterdziesty film Wajdy. Bardzo ważny także z tego powodu, że opowiada o artyście. O wybitnym malarzu awangardowym Władysławie Strzemińskim, który w pierwszych latach powojennych nie chciał przystąpić do socrealizmu. W młodości był rewolucjonistą, ale teraz już nie ma ochoty, zbyt ceni sobie niezależność. Importowana ze Związku Radzieckiego doktryna jest dla niego wręcz zaprzeczeniem sztuki. I za tę postawę spotykają go szykany. Traci pracę w łódzkiej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, którą zakładał i gdzie był uwielbiany przez studentów. Zostaje wyrzucony ze związku plastyków, nie może więc nawet kupić farb. Nie pracuje etatowo, nie ma zatem kartek na żywność. „Kto nie pracuje, ten nie je” – dowie się w sklepie mięsnym. Jednocześnie prześladuje go Urząd Bezpieczeństwa, zaś nie wszyscy koledzy z uczelni zachowują się lojalnie. Rektor ślepo realizuje wytyczne ministerstwa kultury. Słowem: mamy tu z jednej strony studium niszczenia (w jak najbardziej dosłownym sensie) artysty niezależnego, z drugiej zaś przykłady uległości tych, którzy dla doraźnych korzyści służą doktrynie, nawet jeśli w istocie w nią nie wierzą. (Choć to zupełnie inne realia, przypomina się „Uległość” Houelbecqa).

O tym, jaki to film, napiszemy szczegółowo w połowie stycznia, kiedy „Powidoki” trafią do kin. Na razie mogę jedynie zdradzić, iż najbardziej wajdowska, w poetyce obrazu i symbolice, jest ostatnia scena. Szare miasto Łódź, szarzy ludzie idący do pracy (zdaje się, że słychać głos fabrycznej syreny): wchodzi ich w kadr coraz więcej i więcej, lecz nie dostrzegają Strzemińskiego, który za chwilę zemdleje w oknie wystawowym, gdzie przygotowywał dekorację. (Innych prac nie pozwolono mu wykonywać). Wielki artysta odchodzi samotnie, odrzucony, sponiewierany, chory, głodny, a może wręcz umierający z głodu… Taki też był los twórców w PRL. Więc lepiej nie uogólniać, że najlepiej powodziło im się za komuny i teraz też by chcieli mieć tak samo.